XIX ғасырдың I жартысындағы Қазақстан әдебиеті мен мәдениеті

XIX ғасырдың I жартысындағы Қазақстан әдебиеті мен мәдениеті
Сабақтың тақырыбы: XIX ғасырдың I жартысындағы Қазақстан әдебиеті мен мәдениеті 2 сағат
Сабақтың мақсаты:
1) білімділік: қазақ халқының музыка өнері мен мәдениеті туралы білімдерін тереңдету;
2) дамытушылық: ізденушілік, салыстыру, жинақтау,
талдау;
3) тәрбиелік: халқын тарихын білуге, пәнге
қызығушылығын ояту, салт - дәстүрді қастерлеуге,
эстетикалық талғамға тәрбиелеу.
Сабақ типі: аралас
Сабақ түрі: дәстүрлі
Сабақ көрнекілігі: карта, суреттер, музыка.
ТСО: эпипроектор, слайд шоу көрсету үшін қолданылатын проектор, компьютер
Сабақ әдістері: түсіндірмелі көрнекілік, сұрақ - жауап, ішінара ізденушілік,
шығармашылық әдістер, ой қозғау.
Пәнаралық байланыс: әдебиет, бейнелеу, музыка пәндері.

Сабақ барысы:
I. Ұйымдастыру кезеңі
Сөзіңе – сөнбес жұлдыз тең,
Жалыныңда айбын бар
Керек емес даңқыңа
Белгі темір, кеспек қыш.
От жырларын халқына -
Өшпес мәңгі ескерткіш!- дегендей XIX ғасырдың I жартысындағы өмір сүріп, өз жырларымен сол заман шындығын жырлаған қазақ әдебиетінің өкілдерінің шығармаларын оқып, жаттап, келуге берілді.

II. Үй тапсырмасын сұрау
1. Махамбет Өтемісұлы
2. Шернияз Жарылғасұлы
3. Шөже Қаржаубайұлы
4. Сүйінбай Аронұлы
5. Махамбет пен Шернияз шығармаларында бейнеленген 1836 - 1838 жылы ұлт азаттық көтеріліс туралы.

III. Үй тапсырмасын қорыту
«Зымыран» сұрақтары
1. Махамбет Өтемісұлы көтеріліске арнап қандай өлеңдер жазды?
«Соғыс», «Мен едім», «Егеулі найза қолға алмай»
2. Шернияздың қазақ әдебиетіне қосқан жаңалығы – суырып салмалық өнер
3. Шөженің ерекшелігі – екі көзінен ерте соқыр болса да өнер жолына түскен.
4. Ш. Уәлиханов қандай жыр жазып алған? (Қозы Көрпеш – Баян сұлу) Орыстың қандай ақыны? (Пушкин поэма жазған)
5. Сүйінбай – кімнің ұстазы? (Жамбылдың)
6. XIX ғ. ірі айтыс ақыны қандай елге тараған? (Қырғыз еліне)
7. XIX ғ. ақындарына тән белгі? (Ел өмірін шындықпен жырлауы)

IV. Жаңа сабақ. Қазақ халқының музыка өнерімен материалдық мәдениеті.
Өнер – Саз өнері
- Сәулет өнері
- Музыка өнері
- Сурет өнері
- Мүсін өнері
- Қол өнері
Музыка қазақ халқының өмірінде ерекше орын алды. Ұлы Абайдың
«Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең» – деуі тегін емес. Әсіресе, домбыра тарту, күйшілік өнері – ертеден келе жатқан, ұлтымыздың бет - бейнесін танытатын ұлттық өнер. Әр қазақтың үйінде, төрінде домбырасы болған. Күй тарту қобызбен де, домбырамен, сыбызғымен де орындалатын болған. Қазақ халқының музыкалық қабілеті ерекше, талантты әнші, дарынды Асан қайғы жырау, Бұқар жырау, Махамбетте күй шығарған («Жорық», «Ақтабан», «Жұмыр қылыш»)
Ықылас....., Құрманғазы....., Дина т. б.
Домбыра – халық ішінд е ең көп тараған аспап түрі. XIX ғ. I ж. Қазақ музыка өнерінің дамуына 1836 - 1838 жылғы Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісі үлкен әсер етті.
Әншілер де, күйшілер де өздерінің шеберліктерін ойын - тойларда көрсетіп, ел құрметіне бөленген. Сондай өнерлі жандарды құрметтеп, ел оларды сал, серілер деп атаған. (Сал, серілерден кімдерді білесіңдер?) Дұрыс олардан басқа Сегіз сері, Байжан сал дегендер болған.
Салдар – әнші, ақын, сазгерлігімен қоса, атбегі де, құсбегі, аңға тазы салатын саятшы да болған. Олардың жаны таза, талантты, өнерді ерекше қастерлеген адамдар болған. Халық та оларды ерекше құрметтеген. Жыршы, жыраулар батырлықты, ерлікті жырлаған. Жыршы, жыраулар әндік және аспаптық орындауды қатар пайдаланып отырған. Исатай, Махамбет көтерілісіне байланысты көптеген жырлар шықты.
Махамбеттің «Жұмыр қылыш» күйін тыңдату.
Сонымен бірге XIX ғ. Iжарт. Қазақ халқының материалдық мәдениеті де ерекше дамыды. Бір жағынан, мал шаруашылығына байланысты, егіншілікке байланысты, үй шаруашылығына байланысты болды.
Қазақтар күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдарды өздері жасады. Мысалы: диірмен, келі, келсап т.б. оларды ағаш шеберлері жасады. Ал өздері теріден әр түрлі бұйымдарды – мес, саба, торсық, киімдер – жарғақ шалбар, теріден шекпен, тымақ т. б. жасады. Ал үй мүліктерін, ат әбзелдерін, киіз үйді арнайы үйші шеберлер істейтін болды.
Киіз үй құрылысын ата? (есік, кереге, уық, шаңырақ, байлайтын керегебау, белбеу, басқұр, киімдер – туырлық, үзік, түндігі, киіз есік және ағаш есік сықырлауық деп аталады.)

Мал шаруашылығы (ат әбзелдері, арба)
егіншілік Материалдық үй кәсіпшілігі (үй мүліктері, киіз үй)
(орақ, айыр, мәдениет қару - жарақ (5 қару түрі)
кетпен, шалғы)
қолөнер
зергерлік мүйіз өңдеу ағаш шебері тоқымашылық
Қазақ халқының көшпелі өмірі, феодалдық қару - жарақ түрлерінің шығуына әсер етті.
Ал қару түрлері – 5 қаруды білеміз бе?
1. Садақ
2. Қылыш
3. Найза
4. Айбалта
5. Шоқпар
Ауқатты қазақтар айбалта, садақ ұстаған. Әскербасы, батырларының 5 қаруы сай болған. Олардың қалқаны, сауыты, найзасы, қылышы болған. Мылтықты негізінен Орта Азия саудагерлерінен малға не шикізатқа айырбастайтын болған. Қазақтың шеберлері де қарудың әр түрлісін жасаған.
Сонымен бірге тоқымашылық, киіз басу, металл, сүйек, тері өңдеу өнері көшпелі халықтың тұрмысында ерекше дамыды. Киізді қалай басады? Алаша түрлері, терме, алаша, қақпа алаша тоқиды, басқұр, белбеу, қоржын тоқыған. Бұған өрмек ағашын құрып тоқыған. Әйел адамдар жүн түтіп, жіп иірген, алаша тоқып, киіз басқан, кестелеген, теріден киім тіккен. Ер адамдар сүйектен, теріден, күмістен, былғарыдан бұйымдар жасаған. Қазақтың киіз үйлеріне сырттан келген орыс, шетел жиһанкездері қызыққан. Ресейге қосылуына байланысты қазақтардың баспанасына біраз өзгерістер енді. Осы кездері ағаштан салынған тұрғын үйлер пайда болды. Орыс шеберлері салған көп бөлмелі ағаш үйлерде хандар мен сұлтандар тұрды. Бұл орыс материалдық мәдениетінің қазақтар тіршілігіне біртіндеп ене бастағанын көрсетеді.
V. Сабақты бекіту.
ДАУЫЛПАЗ
ҚОБЫЗ
МЕС
АЙБАЛТА
ТУЫРЛЫҚ
СЫҚЫРЛАУЫҚ
ШАШБАУ

1. Қазақ халқының ұлттық аспаптарының бірі.
2. Қорқыттың музыкалық аспабы
3. Теріден жасалған ыдыс
4. Бес қарудың бірі
5. Керегені жабатын киіз
6. Киіз үйдің есігі
7. Зергерлік бұйым

VI. Міне, балалар біз бүгін XIX ғ. I ж. қазақ халқының музыка өнері мен материалдық мәдениеті туралы біраз мағлұмат алдық. Олай болса «Нағыз қазақ - қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» - деген Қадір Мырзалиевтің жыр жолдарымен сабағымызды аяқтаймыз.
VII. Үйге тапсырма
• XIX ғ. I. ж. музыка өнері мен материалдық мәдениеті
• Ұлттық аспаптар, ұлттық киімдер туралы білу
• Киіз үйдің түрлерін біліп келу
VIII. Бағалау

ХІХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ әдебиеті мен мәдениеті.

Сабақтың тақырыбы: ХІХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ әдебиеті мен мәдениеті.
Сабақтың мақсаты: Білімділік:ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан мәдениетінің ерекшелігі, қазақ әдебиетінің дамуы,музыка өнері, материалдық мәдениетімен және ақындардың өмірі мен олардың шығармаларымен таныстыру.
Дамытушылық:Оқушылардың білім, ғылым, өнерге деген белсенділігін арттыру, топпен жұмыс жасату арқылы олардың бойында ізденгіштік шығармашылық, танымдық қабілетін дамыту.
Тәрбиелік:Оқушыларды өз елінің барлық тарихи құндылықтарын құрметтеуге, мәдениетке деген сүйіспеншілігін арттырып, мәдениетті жалғастырушы жас ұрпақты тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:Жаңа тақырыпты игерту.
Сабақтың әдісі:Интерактивті оқыту әдісі.
Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта,бүктемелер,тірек-сызбалар,кітап көрмесі.
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі: Амандасу,түгелдеу,оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
Сабақты оқушыларды 3топқа бөліп,жарыс түрінде өткіземіз.Әр топтың экспертін сайлаймыз.Эксперт есебі арқылы топтағы әр оқушының және сол топтың қанша ұпай жинағанын анықтаймыз.
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау.
1.Миға шабуыл: «Халық ағарту» сөзін топтастыру.
ХАЛЫҚ АҒАРТУ
2.Сыныпты 3 топқа бөлу.Ітоп-«Білім».ІІ-топ «Ғылым»,ІІІ-топ «Өнер».
Әр топ өз аттарын қорғайды.Әр топқа 5 сұрақтан беріледі.
І- «Білім» тобына:
ХІХғасырдың басында Қазақстанда ағарту ісі негізінен шәкірттерге қандай мазмұндағы кітаптарды, қай діннің қағидаларын үйретумен шектеледі?
2.Қазақстанда жаңа оқу жүйесінің дамуы қандай қалаларда орысша сабақ өткізілетін мектептердің ашылуына байланысты болды?
3.Қай жылы Омбы облысының қоныстарында орысша білім беретін училищелер ашу ұйғарылды?
4. «Бөкей мен Мәулен» повесін жазып, Орынбор өлкесіндегі қазақтардың тұрмыс жағдайын зерттеген кім?
5.Қай жылы жанында қазақтар үшін интернаты бар қандай училище ашылды?
ІІ- «Ғылым» тобына:
1.1837 жылы қандай оқу орны ашылды?
2.Орынбор қаласында қандай оқу орны ашылды?
3.В.И.Даль қай жылдары Орынбор әскери губернаторының жанында арнайы тапсырмаларды орындайтын шенунік қызметін атқарған?
4.1813ж.қандай қалада әскери училище ашылды?
5.Қай орыс саяхатшылары қазақ жерін топографиялық зерттеумен шұғылданды?
ІІІ- «Өнер» тобына:
1.Бөкей Ордасындағы Жәңгір ханның мектебі қай жылы ашылды?
2.Орыстың қандай ғалымдары мен тарихшы-этнографтары қазақ халқының өмірін зерттеп, тарихи еңбектер басып шығарды?
3.Қай жылдары Г.С.Карелин Каспий теңізін зерттеумен шұғылданды?
4.1831ж.18-қыркүйекте қай қалада әскери училище ашылды?
5.В.И.Даль қай жылдары және қандай көтерілісті басқарған батырларға жанашырлық білдірді?
2. «Тұлғаны таны» ойыны.Шарты:Оқушыларға тұлға бейнесі жасырылады. Бұл кімнің бейнесі екенін табу үшін 6 бөлікті ұяшықта ұпайымен берілген сұрақтар жасырылған. Ұпайдың-10 ұпайы оқушы қоржынына түседі,қалған ұпайы топқа есептеледі.
10 ұпай:Қазақстанды қай елдің ғалымдары зерттей бастады?
20 ұпай:ХІХғасырда қазақ жерінде қандай сала қанат жая бастады?
30ұпай:Ш.Уәлихановты әлемге әйгілі еткен еңбекті атаңыз.
40ұпай:ХІХғасырдың 30жылы орыстың қай ақыны Қазақстанның қай өлкесінде болды?
50ұпай: «Капитан қызы», «Евгений Онегин»еңбектерінің авторы.Шығармасынан үзіндіні жатқа айтып беріңіз.
60ұпай:Бұл ақынның шығармашылығының бір тармағы-Орынбор өлкесімен,1773-1775жылдардағы Е.И.Пугачёв бастаған шаруалар соғысымен байланысты еді.Осы өлкеде
Бір аптадан артық, қаланың өзінде 3 тәуліктей болған ұлы ақын,азиялық тайпалардың, қазақтардың өмірін өз көзімен көрді. Оралда «Қозы-Көрпеш-Баян Сұлу» поэмасымен танысқан кім ?
ІІІ Жаңа сабақтың жоспары:
1.ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті.
2.Махамбет Өтемісұлы.
3.Қазақ халқының музыка өнері.
4.Материалдық мәдениет.

Жаңа тақырып тірек-сызбалар арқылы түсіндіріледі.
ІVЖаңа тақырыпты бекіту.
Сергіту сәті «Математикалық ойын».Шарты:Есептің нәтижесімен тарихи хронологияны ұштастыру.
1. 4000:2-154=
2. 1000*2-133 =
3. 845 *2+118 =
4. 3800:2-64 =
5. 900 *2+95 =
6. 762* 2+280 =
«Бұл кім білесің бе?» ойыны.
Ойынның мақсаты: оқушылардың білім,іскерлік дағдыларын дамыту.
Ойынның шарты:Түрлі әдеби, тарихи шығармалардан үзінділер дайындалады.Кезекпен әр топ өкілдері алып, үзіндіні оқиды.Егер тарихи тұлға дұрыс танылса, топ ұпай алады.Егер жауаптары қате болса, басқа топ жауап бере алады.
Тапсырмалар:
«Білім» тобына:
1.Ол елін, жерін жанындай сүйді, озбырлық саясат жүргізіп отырған патша отаршылдарын, халық жерін талан-таражға салған билеуші топты әшкереледі, оған қарсылығын жасырмады.Серігі қаза болғаннан кейін де, ол халықты көтерілісті жалғастыруға шақырады. Ол кім? Жауабы:М.Өтемісұлы.
2.Алматы облысы,Жамбыл ауданына қарасты Қаракәстек деген жерде дүниеге келген.Тапқыр,тілге жүйрік,Жамбыл Жабаевтың ұстазы болған. Жауабы: С.Аронұлы.
«Ғылым» тобына:
1.Жастайынан өзінің тапқырлығымен көзге түскен,1812 жылы оны Бөкей хан беріш руының Жайық бөлігінің старшыны етіп тағайындаған.Махамбеттің серігі болған кім?
Жауабы:И.Тайманұлы.
2.1808жылыбұрынғы Көкшетау облысының Қызылту ауданында,кедей отбасында дүниеге келген.Жастай екі көзінен бірдей айырылса да,қобыз тартып,өлең айтуға машықтанады. Бұл кім? Жауабы:Шөже Қаржаубайұлы.
«Өнер» тобына:
1.Шешендік өнерге,ауыз әдебиетіне жасынан құмар болған оның ақындық талабы ерте оянған.Феодал топтардың оғаш мінездерін әжуалап,уытты мысқылмен әшкерелеп отырды.
Жауабы:Шернияз Жарылғасұлы.
2.Шөже Қаржаубайұлының өнерін жоғары бағалаған, «суырып салма ақын» деген баға берген,Сібір кадет корпусының түлегі.Жауабы:Ш.Уәлиханов.

V.Оқушылардың білімін бағалау.Эксперттердің есебін тыңдай отырып үздік топтарды атау,оқушылардың білімін бағалау және марапаттау.

VІ.Үйге тапсырма:19 параграф бойынша хронологиялық талдау жасау,ақындардың шығармаларынан үзінділерді жаттау.