Қазақ әдебиеті "Шәңгерей Бөкееевтің "Қосаяқ"өлеңі" 10 сынып

Асаубаева Алтын Қуандыққызы.

 Шақа орта жалпы білім беретін мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

 Павлодар облысы, Лебяжі ауданы  (байланыс: 8(71842)23271, 87776000344)

Мақсаты: Ш. Бөкеев өлеңінің тақырыбы мен идеясын, көркемдік сипатын зерттеу, зерделеу, жобаға салу.

Міндеттер:

·          «Қосаяқ» өлеңін зерттеу, талдау жасау, модульге түсіру және оны «Талдау» моделіне салу;

·         Материалдарды жүйелеу арқылы шағын проект жасау, рәсімдеу;

·         Проектіні қорғау.

Жоспар:

·         Өлең туралы оқулықтардағы материалдарды оқып танысу;

·         Қосымша зерттеу материалдарынан қажетті мәліметтерді теру;

·         Өлеңді талдау, теориямен дәлелдеу, модульдерге түсіру;

·         Жинақтаған барлық материалдарды жүйелеу, сызбаларға түсіру, проект жүйесіне келтіру;

·         Проект жасау, тексеру, рәсімдеу;

·         Проектіні қорғау.

Өзектілігі: Адам өзінің өткен өмірін, балалықтың өзіндік ерекшелігін естен шығармауды сол уақыттың белгісімен астарлай, қоса суреттеу арқылы оқырманға ұсынады, ой салады, суреткерлікпен ішкі жан дүниеге, сұлулыққа тәрбиелей білуі.

Болжам: осы өлеңді оқып түсінген жағдайда автор өмірінің бір белесімен қатар суреткерлік шеберлігін таниды, нәзік ойын сезінеді, сұлулық жақсылыққа жетелейтінін түсінеді.

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі:

 - оқушылармен амандасу, көңілдерін сабаққа аудару, жұмысқа сәттілік тілек білдірту;

- жаңа сабақ тақырыбымен таныстыру, сабақ мақсатын айқындау.

ІІ. Үй тапсырмасы:

1. «Автор орындығы» стратегиясы арқылы пікірлерін тыңдау, сұрақ-жауап ұйымдастыру.

2. Шығармасы бойынша талдауларын тексеру.

ІІІ. Тәжірибешілік сабақ:

1. Оқушылар: «Мәнерлеп оқу» сайысын өткізеді (бағалайды, ескерту жасайды, тілек білдіреді).

2. Мұғалім: өлең туралы қосымша әдебиеттер арқылы ақпарат көздерін береді, оқулықтағы материалдармен жұмыс істеуге нұсқау жасайды.

3. Оқушылар топтық негізде жұмыс жасайды, жұмыс бағыттары ұсынылады:

• Бағыт 1. Өлең негізі
• Бағыт 2. Тақырыбы, идеясы

• Бағыт 3. Әдеби бағыт
• Бағыт 4. Көркемдік ерекшелігі
• Бағыт 5. Автор және қоғам
• Бағыт 6. Өлең өлшемі
• Бағыт 7. Өлең құрылысы
• Бағыт 8. Үндестік.

4. Оқушылар жауабы:

Бағыт 1. Өлең негізі:

• Қосаяқ – Нарын құмын мекендеген кішкене жәндік, тышқанның бір  түрі.
• Нарын – Батыс Қазақстандағы жер атауы.
• Нарын – Шәңгерейдің дүниеге келген жері.

Бағыт 2. Тақырыбы, идеясы:

• Өмірдің бір кезеңін толғау.

              Алалы сақа атысқан,

              Жалаң аяқ құм басқан,

              Тал шыбыққа таласқан,

              Бір күні едім мен бала.

• Қосаяқ арқылы бала күнін есіне алу.

              Сол қосаяқты қуалап,

              Тал шыбықты шудалап,

              Қарындай үрген домалап,

              Бәйшешек бетті бала едім.

• Идеясы: балалықтық бал дәмін ұмытпау, адам жасы ұлғайса да тәттілікпен еске

алады.

Бағыт 3. Әдеби бағыт:

• Бағыты – реалистік
• Тегі – поэзия
• Жанры - өлең
• Түрі – толғау.

Бағыт 4. Көркемдік ерекшелігі:

• Эмоцияға әсер ететін сөздер: «Бәйшешек түбін қолға алып,

                                                         Тілерсек басып тік тұрып,

                                                          Қарсы тұрып қайзаса, -

                                                          Бет біткеннен сұлуырақ».

                                                          «Сол көк орданың ішінде

                                                          Ләззат тауып бір-бірімен

                                                          Зауықтасқан ата-ана».

• Теңеу: алтындай, меруерттей, шытақтай, мөріндей, қарқарадай, көзіндей, жұлдыздай, шашбаудай, домалап үрген қарындай, шөл қаққан жолаушыдай.
• Эпитет: алалы сақа, тал шыбық, сабақ құрсақ, бура санды, ақ таңды, мойыл көзді, тоқ жүзді, қалы кілем, масақы келген ақ шашақ, бәйшешек бетті бала, пан дүние.
• Архаизм: қарқара – ертеректе жас әйелдер, қыздар киген бас киім, тырна қауырсыны тағылған.
• Кірме сөз: шайықтар – араб сөзі, мұсылман секталарының басшысы.
• Портрет: «Бура санды, ақ таңды,

                        Түсі алтындай ақ сары

                        Ауызға біткен қос тістің

                        Меруерттей ажары.

                        Қаусармалап қақтаған,

                        Шытықтай жұқа құлағы».

Бағыт 5. Автор және қоғам:

• ХІХ ғасырдағы тарихи жағдай:

                                             «Адыра қалған Нарында

                                              «Адыра» дедім Нарынды:

                                              Құсы ұшып көлінен

                                              Құты кетіп жерінен

                                              Саба құрсақ билерден,

                                               Еңіреген билерден

                                              Айырылып адыра қалғанға».                                             

Бағыт 6. Өлең өлшемі:

• 4 шумақтан тұрады
• тармақ саны тұрақсыз:

                                        1-шумақта – 17 тармақ

                                         2-шумақта – 37 тармақ

                                        3-шумақта – 7 тармақ

                                        4-шумақта – 18 тармақ.

• 2 бунақты
• 7-8 буынды
• аралас ұйқас.

Бағыт 7. Өлең құндылығы: ақын өмірі жайлы толғай отырып, адам өмірінің бастаушысы да, өткен өміріңнің жақтаушысы да Алла Тағала екендігін айту.

Афоризм: «Өлшеулі дәм біткенше,

                   Сызық бізден мейманға».

Бағыт 8. Үндестік:

• Абай «Балалық өтті»
• С. Дөнентаев «Балалық»
• М. Жұмабаев «Балалық шақ».

ІІІ. Қорытынды:

Оқушылар алған білімдері негізінде ойларын жинақтайды, әр топ дайындаған

бағыттағы жұмыстарын жинастырып, «Шәңгерей Бөкеевтің «Қосаяқ» өлеңі» атты модельді құрастырады.

«Шәңгерей Бөкеевтің «Қосаяқ» өлеңі» атты модель.

ІҮ. Бағалау:

Әр оқушы өздерінің жұмыстарын және басқалардың жұмыстарын бағалау парағы

бойынша бағалайды.

 Ү. Үйге тапсырма:

Сұрақ-тапсырмалар (дидактикалық материалдар, 100-бет):

А). Міндетті деңгей: ІІІ-197-201.

Ә)    Мүмкіндік деңгей: ІІІ-203, 206, 207.

 Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Қирабаев, Ұ. Асыл, т.б. «Қазақ әдебиеті» 10-сынып оқулығы, Алматы: «Мектеп», 2010.
2. З. Ахметов, Ұ. Асыл. «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясы 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.
3. Б. Әрінова, Ғ. Сүйіндікова. «Қазақ әдебиеті» дидактикалық материалдар 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.

      4.   Н. Манаев «Шәңгерей өмірі жайлы деректер»;

5.   М. Әуезов «Уақыт және әдебиет» 11-том;

      6.   Х. Сүйіншәлиев «ХІХ ғасыр әдебиеті», 1-том;

      7.   М. Тәжімұратов «Шәңгерей», Алматы, «Өлке», 1998;

8.   Б.Омаров «Зар заман поэзиясы». Алматы, 1999 ж.