Экологиялық білім беру мәселесі

СЫНЫПТАН ТЫС ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ МӘСЕЛЕСІ
Қазіргі таңда оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеуді ұйындастыруда мектепте жүргізілетін сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың орны ерекше. Оқушылардың сабақтан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстары көбіне сабақтан тыс немесе сыныптан тыс жұмыс деп аталады. Бұл жұмыс мұғалім сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие жұмысын толықтыра және тереңдете отырып, ең алдымен, балалардың таланттары мен қабілеттерін неғұрлым толық ашудың, олардың белгілі бір нәрсеге кызығуы мен ынтасын оятудың құралы ретіиде ол оқушылардың бос уақытын ұйымдастырудын формасы болып табылады және олардың адамгершілік мінез-құлыққа жаттығуын ұйымдастырудың, адамгершілік мінез-құлық тәжірибесін қалыптастырудың негізі ретіндс кызмет атқарады.
Сыныптан тыс жұмысқа сабактан бос кезінде жүргізілетін, тәрбие мен білім беру сипатында ұйымдастырылатын мақсаты мен бағыты бар сабақтар жатады. Қазіргі кездс тәрбие жүйесінде мектептен тыс жұмыстар едәуір орын алады. Сыныптан тыс жұмыстардын өзіндік ерекшеліктері бар. Бірінші ерекшелігі, оқыту сабақтарына қарағанда сыныптан тыс жұмыс ерікті негізінде өткізіледі. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне байланысты өз беттерімен әр түрлі үйірмелерге жазылады, сабақтан тыс уакытта өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқаратын жұмыстарға қатысады. Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі, оның міндетті бағдарламалар көлемімен байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен формасы негізінен алғанда оқушылардың ынталары мен талап-тілектеріне, жергілікті жағдайларға байланысты болады.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс тәрбие жұмысының мәні ондағы қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің сыбағалы салмағының артқандығында. Егер біраз уакыт бұрын сыныптан тыс жұмыста өзара сөйлесу және көңіл көтеру формалары басым болып келсе, казір ол қоғамға пайдасы мол бағытқа ие болып келеді.
Сыныптан тыс жұмысқа қойьлатьн талаптардың ең маңыздыларының бірі: оның өмірмен тығыз байланыстылығы. Кез келген үйірменің, ғылыми коғамының жұмысы айнала қоршаған өмірмен танысуға және оны гүлдендіруге белсене катысуға себепші болуы тиіс.
Сыныптан тыс экологиялык тәрбие беру бағытында жүргізілетін жұмыстардың түрі өте көп. Бірак, бәрінің де мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, оның бойында табиғатқа деген сүйіспеншілікті қалыптастырып оны аялай білуге тәрбиелеу және эстетикалык сезімін дамыту. Тек олардың қай түрін оқушылармен жүргізу керек дегенде міндетті түрде ескерілетін нәрсе: оқушылардың жас ерекшслігі, жүргізілгелі отырған жұмыс мазмұны, тәрбиенің өз мүмкіндіктері.
Бүгінгі күннің негізгі талабы мен мақсаты табиғатты қорғау шаралары. Жас ұрпақты табиғатты сүюге, аялауға, қорғауға тәрбиелеу, яғни жас жеткіншектерге экологиялық тәрбие беру. Экология ұғымы табиғат пен тіршіліктің барлық түрінің арасындағы байланысты білдіреді. Олай болса табиғатты қорғау осы экологияның негізі емес пе? Қазіргі таңда көптеген экологияға байланысты жұмыстар жүргізілуде. Мектептерде табиғатты қорғауға байланысты кеш, апталық, дәріс, т.б. өткізу мәселесі өркендеуде. Көптеген өркениетті елдерде экология жеке пән ретінде жүргізіледі, ал біздің оқу жүйемізде экология ғылымының тек кейбір элементтері мен терминдері ғана жаратылыстану пәндерінде қосымша берілуде.
Ертедегі нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, жастарды табиғатты сүюге, олардын экологиялық мәдениетін қалыптастыруда құнды құрал болып саналады.
1-шара экологиялық білім жайлы кіріспеден басталады. Адамзаттың береке-байлығы жер екені, халқымыздың жерден өсіп-өнгені, туған жердің тобықтай тасы мен бір уыс топырағын қастерлей білгені, елі, жері үшін бабаларымыз қасықтай қанын төккені, кең даласын қалай қорғағаны жайлы айтылады. Бүгінгі Жер-ананың мүшкіл халін оқушылар тебірене айтты. Қазіргі экологиялық жағдайдың ауырлығы, әсіресе Арал қасіреті бүгінде бүкіл планетаның бас ауруына айналғаны (ол туралы және Қазакстандағы «қатерлі нүктелер» туралы сөз козғалды), Семей маңындағы жарылыстан әлі күнге дейін зардап шегіп келе жатқан ел туралы «Полигон зардабы» деген үлкен стенд жасалды. Халқымыздың белгілі ақыны Олжас Сүлейменовтің «Семей —Невада» қозғалысын басқарып, Семей полигонын жабуға өз үлесін қосқанын, елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Семейдегі ядролық полигонды жабуға арналған қаулы туралы деректі фильм көрсетілді
Табиғаттағы экологиялық жағдайға байланысты құрып кету қаупі бар өсімдіктер мен жануарлар туралы да сөз қозғалды. Осыған байланысты ақынымыз Мұқағали Макатаевтың «Аккулар ұйықтағанда» поэмасынан көрініс көрсетілді. Іс-шараның окушыларға танымдық және тәрбиелік маңызы зор болды. Олар әрбір адамнын табиғатқа деген қарым-қатынасы ананың әлдиімен құлаққа сіңгенін, табиғаттың сұлулығын сақтай білу, одан рахат алу біздің экологиялық мәдениетіміздің басты көрсеткіші екенін, табиғатты қорғау еңбасты мақсатымыз бен парызымыз болуы керек екенін ұғынды.

Экологиялық үйірме жұмыстарын ұйымдастыру

Ауыл маңайындағы өсімдіктер, жан – жануар, құстар және олардың қорғау шараларына негізделген осы экологиялық үйірменің жылдық жоспарын ұсынып отырмын. Экология үйірмесінің жұмыс жоспары.

Тақырыптар Жұмыс әдістері Сарамандық жұмыстар
ҚЫРКҮЙЕК
1. Үйірме мүшелерін сайлау
2. Жергілікті жер атаулары сыр шертеді
3. «Алтын күз» кеші Жоспарды құрып талқылау
Жергілікті жер-су атауларының шығу тарихы туралы әңгіме өткізу
Әрбір сынып оқушылары күз мейрамына байланысты өлең айтудан, сурет салудан көрініс көрсетуден жарысады.
Жергілікті жер бетінің жеке формаларын (төбе, жыра, өзен аңғары) зерттеу Әртүрлі фотосуреттер пайдалану. А.Омаров-тың жергілікті жердің табиғатына байланысты шығарған өлеңдерін жинақтау. Күз тағамдарынан дастарқан жасау. Жеміс-жидектердің пайдасы туралы, күз көріністерінен газеттер шығару. Табиғатқа саяхат жасау. Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын көрсететін сызбанұсқа сызу.

ҚАЗАН
1. Өсімдктер әлемі
2. Туған табиғатымыздың бір бөлігі өсімдік
1. Өсімдіктердің табиғаттағы маңызы.
2. Өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы.
3. Дәрілік өсімдіктер
Жоғары сынып оқушыларының ұйымдастыруымен кеш.
Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын көрсететін сызбанұсқа сызу.
«Ас – адамның арқауы» альбомы, «Дәрілік өсімдіктер» стенді, әр түрлі мата қиындарынан альбом жасау, киіз үйдің үлгісі т.б.
Газет шығару, кеппешөп бүктеме (буклет) альбомдар жасау.

ҚАРАША
1. Туған өлкенің ауа – райы
2. Ауаның ластануы
3. «Табиғатым аса көркем – Қазақстан туған өлкем» Ауа райын бақылау, бақылау нәтижелерін қорытындылау.
Ауа райы болжаудағы
Ауаның ластануы туралы хабарлама әзірлеу. Ластану себептерін түсіндіру.
І-ІҮ сынып оқушылары арасында апталық өткізу. «Туған елкенің ауа райы» кестесін жасау. Жергілікті белгілерге қарай ауа райын болжау.
Аудан ауасының ластануы турлы деректер, берілген кестені пайдалану. Аптаның әр күнін жоспарлау.
ЖЕЛТОҚСАН
1. «Адамдардың табиғатсыз күні жоқ - мұны айтуға табиғаттын тлі жоқ».
2. «Жан – жануарлар әлемі»
3. «Қызыл тас – біздің қорығымыз».
4. Ттабиғатым – тағдырым Табиғат туралы ақын – жазушылардың тебірене айтқан сөздері мен өлеңдерін оқу, жатқа айту. Ән конкурсын ұйымдастыру.
Жергілікті жердің жануарлары мен танысу, оларды қорғау шаралары. Жыл мезгілдеріне қарай жануарлардың бейімделуі туралы әңгіме. Қызыл тас туралы тарихи әңгімелер жинау. Онда мекен ететін жануарлар. Олардың жойылу себептері, қазіргі сирек кездесетін жабайы жануарлар жәндіктер.
Жарты жылдан қорытындылап, экологиялық апталық өткізу. Әр сынып бойынша және жеке оқушылардың орындауында табиғат туралы ән сайысы
«Жергілікті жердің жабайы жануарлары» альбом жасау
Қызыл тас туралы стенді ұйымдастыру.
Жабайы жануарлардың суретін салудан жарыс ұйымдастыру.
Залды газет, сөзжұмбақ, стенділермен, суреттермен безендіру. Аптаның әр күйін жоспарлап, жоспарды қадағалау.
ҚАҢТАР
1. Ттабиғат бала көзімен
2. Жжергілікті жердің бұлақ, бастау өзендері
3. Ссу –тіршілік көзі
Табиғат туралы сурет салу сайысы.
Жергілікті жердің бұлақ бастау өзендері және оларды қорғау. Су туралы халық даналығын жинау, оның мағынасын түсіндіру. Судың маңызы және оны қорғау, судың ластану себептері туралы дөңгелек үстел ұйымдастыру.
«Таза бұлақ» көрініс қою
Су туралы өлеңдер оқу
АҚПАН
1. Ттабиғат күнтізбе
2. Ттуған жер табиғаты толғандырады.
3. Мменің сүйікті хайуанатым
4. Ттабиғат даналығым Табиғат күнтізбе деген не? Халқымыздың жануарлар тіршілігіне орай табиғатта қандай құбылыстар болатынын алдын-ала білуі. Қазақ халқының ырымдары туралы.
ҮІІІ-ХІ сынып оқушылары арасында көркем шығарма сайысы.
ІҮ – ҮІІІ сынып оқушылары арасында көркем шығарма сайысы халық арасында ертеден келе жатқан табиғат туралы нақыл сөз, мақал – мәтелдерден «Кім көп біледі» жарысын өткізу
Халқымыздың ырым сөздерін жинап, олардың мағынасын түсініп, орынды пайдалана білу.
Осы тақырыпта сурет салғызу.
НАУРЫЗ
1. Ббөлме өсімдіктері
2. Өөлкеміздің жәндіктері
3. Ққұмырсқаның илеуі
Суғару, күту, отырғызу, «Бөлме өсімдіктерінің түрлері» хабарлама жасау.
Туған өлке жәндіктерімен танысу. Пйдалы және жоюшы жәндіктер туралы хабарлама
Құмырсқа илеуін қорғау және оның маңызы
Сирек кездесетін жәндіктердің суретін салу.
СӘУІР
1. Жжергілікті жердің құстары
2. Ққұстар – біздің досымыз
3. Ққұстарға ұя жасау. Құстар және олардың маңызы туралы әңгіме. Құстарды қорғау, Қарлығаш, аққу туралы ертегі, аңыз әңгімелерді талқылау.
Құстар күніне байланысты кеш. Құстар болып киіну, өлең айту, жұмбақ шешу.
С.Сейфуллиннің «Аққу», поэмасын тыңдау, «Қанатты достар» тақырыбында – жергілікті жердің құстарынан альбом жасау.
Газет шығару, әр түрлі маскалар әзірлеу.
МАМЫР
1. «Менің ауылым».
2. Ббіздің су қоймаларындағы балықтар
3. Жжергілікті жердің суларына саяхат Табиғатты қорғау күніне байланысты кеш.
Балықтардың түрлерімен танысу, қорғау.
Бұлақ, бастау, жылғалар, өзендер, туралы алған білімді еске түсіру.
Көрме ұйымдастыру.
Табиғатқа таным жорық (саяхат)

Экологиялық дағды мен іс - әрекеттің оқушы бойында қалыптасуы экологиялық өзіндік жұмыстың орындалуының негізі болып табылады.Қазақстан географиясында мұндай экологиялық бағыттағы орындалатын өзіндік жұмыстарды бірнеше бағытқа бөлуге болады.

Қазақстан Республикасы географиясы мазмұнындағы экологиялық бағытта орындалатын өзіндік жұмыстар

Бағыттары Экологиялық өзіндік жұмыстар Басқа пәндермен байланыстылығы
Танымдық Қазақстан географиясындағы әр түрлі табиғат жағдайларының ерекшеліктерін ажырату, олардың флорасы мен фаунасын қорғау, табиғат ресурстары туралы түсінікті игеру және қорғау, халық шаруашылығы аудандарының ерекшеліктері, экологиялық жағдайды шешу жолдары. Сыларды айтып түсіндіреді және әр түрлі әдістермен іске асырады
Биологиямен, химиямен, экологиямен
Бағалаушылық Оқушылардың табиғат ресурстарына баға бере алуы, айналадағы қоршаған орта мен адам әрекетінің әсері туралы мүмкіндіктер қамтылады
Қазақстанның экономикалық және физикалық географиясы
Болжамдық Оқушылар адамның қазіргі табиғатқа тигізген іс-әрекетінің болашақтағы көрініс табар залалы, табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пйдалану туралы тың ойлары, топырақта, суда, ауада болатын табиғи айналымдарды түсіне алуы, өндірістегі соңғы жаңа технологиялардың жетістігін пайдаланудағы табиғаттағы қорғаудағы атқарылып жатқан оңды іс – шаралар мен келешектегі берер нәтижелері туралы болжам жасай алулары тиісті
Физика, химия, математика, биология
Өлке танушылық немесе экологиялық картографиялық Өз елінің туған жерінің шағын экологиялық картасын немесе шағын жердің жобасын жасай алуы Өлкетану және жергілікті жер материалдарды, халықтық педагогика, тарих, география (план және карта бөлімі) т.б.

Қорыта айтқанда, Қазақстан географиясында осы үздіксіз экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстарды жүргізгенде, оқушы бойында жетіспейтін құнды қасиеттердің бірі – «экологиялық сана» мен экономикалық түсінік қалыптасып, болашақта бәсекеге қабілетті, мәдениетті ұрпақ, жеке тұлға дамиды.